Historia Sławkowa
Sławków jest niewielkim malowniczym miasteczkiem, położonym nad rzeką Białą Przemszą. Znajduje się we wschodniej części województwa śląskiego w powiecie będzińskim, na granicy z województwem małopolskim. Jest jednym z najstarszych miast w historycznej zachodniej Małopolsce.
Początki osady sięgają co najmniej XII wieku. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych odnosząca się do Sławkowa pochodzi z roku 1220. Pierwotnie był to ośrodek handlu i górnictwa rud ołowiu. Lokacja miasta na prawie magdeburskim nastąpiła pomiędzy rokiem 1279, a 1286 - do dzisiaj zachowany jest jego średniowieczny, wręcz modelowy, układ urbanistyczny. O znaczeniu Sławkowa w dawnych wiekach świadczy fakt istnienia w średniowieczu ulicy i bramy sławkowskiej w Krakowie oraz Wrocławiu. Ulica Sławkowska w dawnej stolicy Polski istnieje do dzisiaj.
Osada, a następnie miasto Sławków było do roku 1789 własnością biskupów krakowskich i stanowiło centrum administracyjne zespołu dóbr biskupich - Klucza Sławkowskiego, składającego się z miasta oraz, zależnie od okresu, od 17 do 19 wiosek. Bujnie rozwijający się początkowo ośrodek zaczyna podupadać gospodarczo już pod koniec średniowiecza, co było związane się z wyczerpywaniem się łatwo dostępnych złóż kruszcowych. Chwilowy okres prosperity przeżywa jeszcze w wieku XVI. Po trzecim rozbiorze Polski w roku 1795 miasto znalazło się w obrębie Nowego Śląska w zaborze pruskim, a od roku 1807 było częścią Księstwa Warszawskiego. W tym okresie rzeka Biała Przemsza stanowiła granicę państwową z Cesarstwem Austriackim. Po wojnach napoleońskich, zgodnie z postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego, Sławków znalazł się w zależnym bezpośrednio od Rosji Królestwie Polskim, którego autonomia z biegiem czasu była systematycznie ograniczana. W trakcie Powstania Styczniowego, 6 lutego 1863 r., do Sławkowa wkroczył oddział płk. Apolinarego Kurowskiego, a władze miasta przyjęły zwierzchnictwo Tymczasowego Rządu Narodowego.
Po klęsce powstańców w bitwie pod Miechowem 17 lutego 1863 r. Rosjanie ponownie zajęli miasto. Podobnie jak ponad 300 innych miast Królestwa Polskiego Sławków stracił prawa miejskie w roku 1869. W 1885 roku przez Sławków poprowadzono Dąbrowsko - Dęblińską linię kolejową. W kontekście walki o niepodległość szczególnie istotne były wydarzenia okresu rewolucji 1905 r. 12 listopada tego roku ogół mieszkańców Sławkowa wystąpił przeciw zaborcy, żądając wprowadzenia sejmu ustawodawczego w Warszawie, języka polskiego w szkołach, sądach i administracji. Nie czekając na reakcję władz zaborczych powołano Komitet Obywatelski i przejęto wadzę nad Sławkowem. Wydarzenia te przeszły do historiografii pod nazwą Republiki Sławkowskiej. Niestety po niespełna dwóch tygodniach Republika upadła w wyniku interwencji rosyjskiego wojska.
Po wybuchu I wojny światowej Sławków został zajęty przez Austriaków. Na początku roku 1915, przez około 6 tygodni, miasteczko gościło Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego z ppłk Władysławem Sikorskim na czele. Departament prowadził tu werbunek do Legionów Polskich oraz zorganizował obchody 52. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego - była to pierwsza taka oficjalna i legalna uroczystość na obszarze byłego zaboru rosyjskiego. 4 listopada 1918 roku sławkowska młodzież szkolna rozbroiła Austriaków otwierając tym samym nowy etap w historii miasta w niepodległej już Polsce. W okresie międzywojennym głównym źródłem utrzymania mieszkańców Sławkowa było rolnictwo i praca w przemyśle Zagłębia Dąbrowskiego. Okres pokoju nie trwał jednak długo. 1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa, a trzy dni później wojska niemieckie zajęły Sławków, który został wcielony bezpośrednio do III Rzeczy Niemieckiej. Rozpoczęła się długa i ciężka okupacja, która przyniosła wiele ofiar wśród Sławkowian, w tym zagładę niemal wszystkich sławkowskich Żydów, stanowiących przed wojną około 12% mieszkańców.
Kres niemieckich rządów nastąpił po trzydniowej bitwie wojsk niemieckich z armią sowiecką 23 stycznia 1945 roku. Po drugiej wojnie światowej Sławków dzięki woli i zaangażowaniu swoich mieszkańców dwa razy odzyskiwał prawa miejskie i kilkakrotnie zmieniał przynależność terytorialną, by ostatecznie stać się ponownie częścią Zagłębia Dąbrowskiego. Po wybudowaniu w latach 70. XX wieku w bezpośredniej bliskości miasta Huty Katowice oraz w południowej jego części szerokotorowego terminalu kolejowego Sławków stracił ostatecznie charakter miasteczka rolniczego. Obecnie jego mieszkańcy utrzymują się z pracy w przemyśle i usługach. W Sławkowie znajduje się wiele interesujących zabytków świadczących o kilkusetletniej historii miasta.
Panorama Sławkowa 1536 r.
Biskupi herb Sławkowa
Aktualny herb Sławkowa
Austeria Miejska i studnia na Rynku. Początek XX wieku
Defilada oddziałów Legionów Polskich 20 stycznia 1915 r.
Ratusz w Sławkowie przed przebudową w pierwszych latach XX wieku.
Zabytki
Ratusz
Nie wiemy kiedy powstała najstarsza sławkowska siedziba władz miejskich. Pierwsza wzmianka odnosi się do pożaru ratusza w roku 1600. Obecny kształt budynek uzyskał po przebudowie w pierwszych latach XX wieku. Wcześniej był to murowany, parterowy, budynek otoczony osiemnastoma kolumnami wspierającymi dach łamany polski. Nad dachem wznosiła się wieża z zegarem i sygnaturką.
Austeria
Drewniana karczma z podcieniami wspartymi na sześciu kamiennych kolumnach. Kryta dachem łamanym polskim, pobitym gontem. Jej obecna forma pochodzi z roku 1781. Początków tej budowli należy szukać jednak dużo wcześniej. Zbudowana została w konstrukcji zrębowej na planie w kształcie litery T. Dłuższa oś budynku to szeroka sień przejazdowa ze stajnią i wozownią na jej końcu. Po lewej stronie od głównego wejścia znajdował się szynk i kuchnia, natomiast po prawej alkierz i kantorek.
Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego
Sławkowski kościół sięga swoimi początkami XIII wieku. Najstarszą jego część stanowi ceglane prezbiterium wzniesione w stylu przejściowym pomiędzy romańskim, a gotyckim. W XIV wieku do prezbiterium dobudowana została wymurowana z kamienia nawa główna. Najmłodszym elementem bryły budowli jest wieża - choć istniała być może już w średniowieczu, to swój obecny kształt przybrała po licznych późniejszych przebudowach. Wnętrze kościoła ma wystrój późnobarokowy z elementami rokokowymi i klasycystycznymi.
Plebania
Nieopodal kościoła zobaczyć można plebanię wybudowaną w roku 1783. Swoją architekturą budynek przypomina polski dwór szlachecki. Do dnia dzisiejszego pełni swoją pierwotną funkcję.
Dawny szpital
Lokalna legenda mówi o istniejącym tu w XV wieku domu, w którym miał przyjść na świat świętobliwy Świętosław. Szpital wzniesiony został w roku 1758. Jego fundatorem był biskup krakowski i książę siewierski Andrzej Załuski. W późniejszym okresie budynek pełnił funkcję szkoły, a następnie przedszkola. Obecnie stanowi siedzibę Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej. Nad wejściem znajduje się tablica erekcyjna oraz fresk przedstawiający św. Świętosława i św. Stanisława.
Zamek biskupów krakowskich
Początki budowy sławkowskiego zamku odnieść można do pierwszej lat 80. XIII w., jego fundatorem był biskup krakowski Paweł z Przemankowa. Swoją ostateczną formę uzyskał za czasów biskupa Jana Muskaty, który ze sławkowskiego zamku uczynił jeden z głównych punktów oporu w wojnie z Władysławem Łokietkiem. Zamek wielokrotnie był najeżdżany przez wrogie wojska, szczególnie w XV wieku. W XVI wieku włączony został do nowej linii miejskich umocnień, gdyż pierwotnie znajdował się poza murami miasta. W kolejnym stuleciu jego funkcję przejął położony nieopodal dwór biskupi, a sam zamek popadł w ruinę. Ostatecznie został rozebrany w I połowie XVIII wieku.
Fragment fortyfikacji miejskich
Na terenie Parku Miejskiego, naprzeciwko ruin zamku, znajdują się fragmentarycznie zachowane umocnienia miejskie. Składa się na nie wał wraz z wewnętrzną fosą. Druga fosa wykopana była niegdyś także przed licem zewnętrznym nasypu - obecnie niewidoczna. Fortyfikacje te powstały prawdopodobnie na początku XVI wieku.
Dwór biskupów krakowskich tzw. lamus
Przy ulicy Staropocztowej, nieco powyżej ruin zamku, usytuowany jest dawny dwór biskupów krakowskich. Pełnił on funkcje rezydencjonalne po zaprzestaniu użytkowania zamku. Niestety nie znamy jego najdawniejszej historii. Najstarszą jego częścią są piwnice, najprawdopodobniej pochodzące z XIV wieku. Obecnie budynek stanowi własność prywatną.
Synagoga
Na potrzeby ludności żydowskiej zamieszkującej w Sławkowie w latach 1867-1942, wybudowana została w roku 1896 synagoga. W budynku tym, aż do wybuchu II wojny światowej odbywały się obrzędy religijne i funkcjonowała kancelaria gminy żydowskiej.
Kaplica św. Jakuba
Kaplica ufundowana została w roku 1827 przez burmistrza, a zarazem przedsiębiorcę górniczego Jakuba Kubiczka. Została wzniesiona z kamienia, wewnątrz murów nieistniejącego już kościoła pw. św. Jana Chrzciciela z roku 1298, będącego częścią zespołu zabudowań Zakonu Ducha Świętego de Saxia składającego się także z klasztoru i szpitala.
Górnictwo rud ołowiu i cynku w Sławkowie
Jan Długosz opisując w połowie XV wieku Sławków na samym wstępie wspomina, że było to niegdyś miasto sławne i znamienite. Kronikarz nie pozostawia nam wątpliwości co do powodu dawnego znaczenia miasta, które upatruje w obecności złóż i licznych kopalń ołowiu i srebra. Jest wielce prawdopodobne, że to właśnie owe drogocenne minerały sprowadziły na tereny późniejszego Sławkowa pierwszych osadników, a górnictwo stało się głównym czynnikiem miastotwórczym. Niestety najstarszy okres miejscowego górnictwa i związanego z nim hutnictwa ginie w pomrokach dziejów.
Najprawdopodobniej początki miejscowego wydobycia sięgają wieku XII lub są jeszcze starsze. Dwunastowieczne cmentarzysko odkryte pod kościołem pw. Podwyższenia Krzyża Świętego oraz znaleziony nieopodal tej świątyni dębowy pal pochodzący z umocnień drewniano-ziemnych przedlokacyjnej osady datowany metodami specjalistycznymi na lata 1160-1190, jak również odkrycie w najbliższym sąsiedztwie Sławkowa (Strzemieszycach, Łośniu, czy Bukownie) pochodzących z młodszych faz wczesnego średniowiecza stanowisk archeologicznych związanych z metalurgią ołowiu i srebra sugerują nam przypuszczenie, że sławkowska kasztelania biskupia mogła stanowić centrum administracyjne dla okolicznych osad górniczych i hutniczych.
Początek upadku miejscowego górnictwa odnosi się do wieku XIV; w następnym stuleciu przeżywało ono swój największy regres. W 1412 r. biskup krakowski Piotr Wysz chcąc poprawić złą sytuację gospodarczą miasta potwierdza węgierskie prawa górnicze dla gwarków sławkowskich i ustala wysokość olbory - należnego biskupowi podatku, płaconego w naturze w wysokości 1/11 wydobytego kruszcu.
Swoiste odrodzenie nastąpiło w wieku XVI. W tym okresie funkcjonował w Sławkowie urząd żupniczy, który m.in wydawał fryszty tj. licencje na otwieranie nowych kopalń, czuwał nad przestrzeganiem prawa górniczego oraz rozsądzał sprawy sporne. Na Rynku stała waga ołowiu. Poza mieszczanami sławkowskimi w lokalne górnictwo inwestowali także mieszkańcy pobliskiego Olkusza, a nawet Krakowa. Najbardziej intensywne prace górnicze prowadzono we wschodniej części Klucza Sławkowskiego, w rejonie Tłukienki (obecnie wschodnia część gminy Bukowno), gdzie uzyskano w roku 1544 zgodę biskupa krakowskiego na budowę kołowrotu odwadniającego kopalnie. Kopano też m.in.: w Strzemieszycach, na Koźle, Chojnach, w Okradzionowie, na Krzykawie i w Krążku. W latach 1550-1575 wydano ponad 500 frysztów. Sławkowskie górnictwo ołowiu zamarło w pierwszej połowie XVII wieku, chociaż sporadycznie w postaci odkrywek oraz przeszukiwania starych hałd funkcjonowało wraz z działalnością huty nad Białą Przemszą do końca XVIII wieku.
Od wieków znano w Sławkowie występującą obok galeny - rudy ołowiu, rudę cynku - galman, traktowaną jako górniczy nieużytek, sporadycznie wykorzystywaną do wytwarzania mosiądzu. W początku XIX wieku dawne obszary kruszcowe znów ożyły, tym razem za sprawą złóż cynku i węgla kamiennego, którego pokłady już od 1790 r. były eksploatowane w południowej części miasta. Pierwsza kopalnia galmanu została założona w Sławkowie w 1821 roku. Kolejne prywatne i rządowe kopalnie powstawały i funkcjonowały do lat 80. XIX wieku. W lata 1826-1888 funkcjonowała tu także walcownia blach cynkowych i żelaznych oraz gisernia (odlewnia).
Mapa Klucza Sławkowskiego z zaznaczonymi złożami rud ołowiu oraz kopalniami, K. Kozłowski, 1889 r.
opr.: Daniel Kaznodziej, Zbigniew Matuszczyk
.jpg)
